Geheugen | FRAGMENTEN UIT HET SCHEMERLAND

Vakantie in een parallel universum…

Op dag 11 van onze vakantie reden we naar de camping Agriturismo Pronti Campi nabij het stadje Urbino. De camping ligt in het prachtige heuvelachtige gebied van Le Marche en is in 2018 opgericht door de Nederlanders Aad en Sigrid, die daar wonen met hun drie kinderen. Het was fijn om weer terug te zijn een jaar later. Vorig jaar kon ik met mijn enkel in het gips niet zwemmen, dus dat heb ik dit jaar ruimschoots ingehaald. Geen overbodige luxe met temperaturen van vaak rond de 35 graden.

Aan het begin van ons verblijf op Pronto Campi – dat nu een jeugdcamping is, zodat Rosa snel vriendinnen kon maken – vond de jaarlijkse Palio del Daino plaats in het dorpje Mondaino, een middeleeuws spektakel waar we vorig jaar ook zijn geweest. Toen vonden we het fantastisch. We hebben eerst gegeten met zo’n tien families van de camping (pasta en vlees, de Palio is niks voor vegetariërs) en daarna hebben we rondgelopen in de meest authentieke nabootsing van de middeleeuwen die er te vinden is. Alle technologieën zijn weggewerkt tot aan de stopcontacten aan toe, en je vindt er alles wat je in middeleeuwse sferen kan brengen: monniken in gewaden, ridders met echte zwaarden en hellebaarden, steltlopers, middeleeuws bier, waarzeggers, schandpalen, hofnars en uiteraard middeleeuwse muziek geproduceerd door authentieke middeleeuwse instrumenten.

De dag daarna gingen we naar onze tweede rivier van de vakantie uit het ‘Wild Swimming in Italy’ boek, dit keer in het ijskoude riviertje nabij de plaats Cagli. Het was op een zondag waarop de winkels in Italië nog echt dicht zijn, behalve sommige supermarkten tot twaalf uur. Italianen gaan op zondagen nog naar de kerk, waarna ze met hun families uit eten gaan. Dat hebben wij dus ook maar gedaan (weer vlees, deze vakantie kostte me aardig wat karmapunten). ’s Avonds hebben we pizza’s gescoord en bordspelletjes gedaan bij de campingbar met wat andere kampeerders.

De dag daarna aten we wederom pizza, want het was de wekelijkse pizza-avond op Pronti Campi. We zaten met een politieman en een enorme ouwehoer en zijn vrouw aan tafel, wat fijn was, want daardoor hoefden we zelf niet zo hard te werken om de conversatie gaande te houden. We hoorden van een vrouw dat er een grote slang van twee meter op de camping gesignaleerd was (een toornslang), en vanaf dit moment had ik tot doel die slang met eigen ogen te zien.

Overdag herlas ik ‘The Grand Biocentric Design’ en de inzichten drongen steeds helderder tot me door. De hoofdauteur Robert Lanza maakt duidelijk dat ruimte en tijd non-entiteiten zijn. Wat we ervaren komt voort uit een diepere realiteit (bewustzijn of een ‘field of mind’, volgens Lanza. Ik noem het de Octopus). Als tijd niet bestaat, betekent dit dat we leven in een eeuwig nu. Lanza vergelijkt dit nu met het afspelen van een plaat. Alle liedjes staan al op de plaat, maar de naald bepaalt welk liedje je te horen krijgt. Volgens biocentrisme is dat hetzelfde voor de realiteit die we ervaren. De Romeinen bestaan in zekere zin dus gelijktijdig met ons, aangezien ze ook gewoon een soort ‘recording’ zijn uit de diepere realiteit. Relatief ten opzichte van ons hebben ze in het verleden bestaan, maar dit is geen fundamenteel gegeven. Het lijkt alleen zo voor ons. Wat heden en verleden is, wordt puur bepaald door onze geheugenfunctie. Dat bedoelde Einstein toen hij zei: ‘The distinction between the past, present and future is only a stubbornly persistent illusion’.

Alsof dat nog niet mind bending genoeg is, bestaan er een groot aantal parallelle realiteiten die door de naald van de platenspeler (onze geest) geactiveerd zouden kunnen worden. Oftewel, niet alleen bestaat er niet zoiets als een objectieve wereld, maar de wereld die we individueel ervaren is slechts één uitkomst van een gigantische set aan mogelijkheden.

Lanza schrijft ook dat als je moeite ervaart grip te krijgen op deze concepten, je in goed gezelschap verkeert. De grootste wetenschappers van de twintigste eeuw, inclusief Einstein, hadden hier ook grote moeite mee. Wat wel zeker is, is dat er steeds meer experimenteel bewijs voor komt dat dit is hoe de realiteit werkt en dat we het dus onder ogen moeten zien. Ook al zijn onze mentale capaciteiten hier wellicht ontoereikend voor.

De slang had ik op dag 18 nog steeds niet gezien, maar een andere slang sloeg wel toe. Prigozjin, leider van het Russische Wagner huurlingenleger, werd samen met de volledige Wagner Top uit de lucht geschoten. Een wraakactie van Poetin voor de opstand van Prigozjin zo’n twee maanden eerder. Het laat wederom zien dat Poetin opereert als een maffiabaas die zijn tegenstanders stelselmatig vergiftigt en uit ramen laat gooien. Michael Corleone is er niets bij.

De overige dagen brachten we door met zwemmen, lezen, schrijven, spelletjes doen en het bezoeken van stadjes (Urbino en Cagli) en riviertjes. En uiteraard genoten we van het landschap. Veel vergezichten vanaf de camping alleen al zijn levende schilderijen; schilderijen waar je zo in kan wandelen. Italië is prachtig. Met minder dan 60 miljoen inwoners lijkt het land dunbevolkt. Er is ontzettend veel groen in tegenstelling tot Nederland. En de bewoners, in ieder geval in Noord-Italië, zijn heel vriendelijk.

Op de eerste terugreisdag reden we tot aan Milaan, waar we hoorden dat het code rood was in Zwitserland. Zo kreeg de vakantie toch nog een klimaatstaartje (in 2021 kwamen we in een overstroming in de Ardennen terecht en in 2022 ervoeren we bosbranden in Italië). Het was ook de warmste dag ooit gemeten in de regio Milaan. In totaal bleven we twee dagen langer dan gepland en reden we vervolgens via Zwitserland en Duitsland naar huis. Ik kwam er op de laatste dag pas achter hoe je in Italië een normale koffie besteld; je vraagt om een Americana. Anders krijg je een micro-kopje met drie mini-sipjes erin. Een belangrijke les voor onze volgende vakantie. De mogelijkheid van ons volgende bezoek aan Italië ligt namelijk al vast in de Octopus. We moeten de informatie alleen nog activeren.

‘We appear to be memory coils (DNA carriers capable of experience) in a computer-like thinking system, which, although we have correctly recorded and stored thousands of years of experiential information, and each of us possesses somewhat different deposits from all the other life forms, there is a mal-function – a failure – of memory retrieval.’
– Philip K. Dick, VALIS

Hoe uniek zijn menselijke hersenen?
Waarin verschillen mensen van chimpansees, het soort waarmee we het nauwste verwant zijn? Mensen hebben het vermogen om te plannen, en naar een doel toe te werken, ons aanpassend gedurende de reis ernaartoe. Chimpansees lijken zich meer bezig te houden met basale activiteiten zoals eten, seksen en bescherming zoeken tegen gevaar. Is dat het verschil, ons vermogen om hogere doelen na te streven?

Onze frontale kwab stelt ons in staat een hoger doel voor ogen te houden, terwijl we in het hier en nu leven. Uit onderzoek blijkt echter dat chimpansees dit vermogen ook hebben. Zij blijken in staat een figuurtje in een computerspel uit een doolhof te leiden, waarvoor ze de uitgang voortdurend in het oog moeten houden. De slimste apen lukt dit vrijwel moeiteloos, ook bij doolhoven die ze nooit eerder hebben gezien, en ze nemen zelden een verkeerde afslag. Vooruit plannen is dus niet uniek voor de menselijke soort. Wat wel?

Is het wellicht taal dat menselijke hersenen onderscheid? Daarmee zijn we immers in staat geweest complexe beschavingen op te bouwen, doordat we snel de kennis van de duizenden generaties voor ons kunnen doorgeven aan onze kinderen. Maar nee, de hersenen van chimpansees zijn weliswaar kleiner dan die van mensen, ze functioneren bijna hetzelfde. En apen blijken verdomd goed in staat taal te begrijpen, zelfs wanneer die complex en verwarrend is. Zo begrijpen ze dat een hot dog niet noodzakelijk heet hoeft te zijn, en dat er geen hond aan te pas komt.

Om te begrijpen waarin de hersenen verschillen moeten we teruggaan naar onze voorouders: de Neanderthalers. Zij maakten prachtige instrumenten, maar waren daarin lange tijd verdomd fantasieloos. Voor honderden duizenden jaren maakte zij steeds dezelfde stenen voorwerpen. Opeens is er iets veranderd en vond er een explosie plaats van creativiteit en innovatief vermogen. Mensen gingen materialen combineren en er ontstond een stroomversnelling van vernieuwing die tot de dag van vandaag voortduurt. Wat er precies in het brein is veranderd zullen we nooit exact weten, maar hiermee is de moderne denkende mens ontstaan.

Ontwikkeling van het brein
Hoe ontwikkelt het moderne brein zich? Wanneer men de hersenactiviteit van een baby meet terwijl gezichten worden getoond, is er een verschil in hersenactiviteit wanneer een gezicht omgekeerd wordt getoond. De vaardigheid om gezichten te herkennen is getraind door oefening. Bij iedere ervaring – hoe klein ook – maken hersencellen verbinding met elkaar. Door herhaaldelijke ervaringen worden bepaalde verbindingen sterker, net zoals dat ze zwakker worden wanneer ze niet getraind worden. Door op die manier te functioneren, is het brein flexibel en dynamisch.

Van een groot deel van onze hersenontwikkeling zijn we ons er niet van bewust, maar van sommige delen wel. Dat worden herinneringen. Voor de meeste mensen geldt dat hun eerste herinnering tussen de leeftijd twee en vier heeft plaatsgevonden. Maar we hebben ook veel herinneringen opgeslagen in de gigantische archiefkast die het brein is, waar we niet meer de sleutel van hebben. Herhaling traint het brein en vormt dus voor een belangrijk deel onze persoonlijkheid.

Het geheugen is opgebouwd uit verschillende delen. Met het semantische geheugen onthouden we feiten, zoals het verschil tussen een bloem en een boom, en een hond en een kat. Dit deel stelt ons in staat de wereld om ons heen te begrijpen. Het is als een gigantische databank die voortdurend wordt aangevuld en aangepast wanneer we nieuwe kennis en ervaringen opdoen.

Bij semantische dementie raakt iemand geleidelijk het vermogen kwijt onderscheid te maken tussen dingen. Dit ontstaat door celsterfte in een bepaald gebied, dat precies het omgekeerde proces in werking stelt als bij de hersenontwikkeling van een kind, waarbij het netwerk van neuronverbindingen wordt opgebouwd. De problemen bij semantische dementie zijn heel specifiek. Een patiënt kan zich bijvoorbeeld bepaalde gebeurtenissen nog prima herinneren, of de regels van favoriete spelletjes. Maar in het herkennen van dieren op plaatjes, is het kennisniveau vergelijkbaar met dat van een kind. De kennis is simpelweg afgebouwd.

Hoe ontstaat bewustzijn in de hersenen?
Het ultieme mysterie van het brein is bewustzijn. Een innerlijke wereld met het besef dat jij jij bent. Niet iets waar de meeste mensen veel over nadenken, maar desalniettemin een wonderlijk fenomeen. Hoe komt dit bewustzijn tot stand? De mening van de meeste neurowetenschappers is dat het bijzondere gevoel van bewustzijn ontstaat uit gewone hersenactiviteit. Het voelt misschien niet zo, maar veranderingen in de patronen van zenuwcellen die in het brein actief zijn, zijn de basis van alles wat we ervaren, redeneren zij. Maar dit is pure filosofie en geen wetenschappelijke theorie.

Vanuit de hersenonderzoekers gedacht moet bewustzijn dus ergens ontstaan in de maalstroom van elektrische activiteit in het brein. Maar hoe verklaren we dan welke van de vele netwerken van cellen boven de drukte uitgehoord worden? Welke eigenschap of welk proces in het brein zorgt voor bewustzijn? Een sterke prikkel kan zorgen voor een golf van hersenactiviteit die de rest tijdelijk overheerst. Anesthesie onderdrukken elektrische signalen tussen hersencellen, dat voorkomt dat de golven zich verder uitbreiden, waardoor een patiënt het bewustzijn verliest. Hallucinerende drugs, zoal Ketamine, creëren tijdelijk nieuwe netwerken tussen cellen die normaal niet actief zijn. Je hebt alleen geen drugs nodig om je hersenactiviteit te manipuleren. Door je op een andere plek te wanen en je voor te bereiden op een pijnlijke stimulus, kun je voorkomen dat je pijn voelt als je bijvoorbeeld een injectie krijgt toegediend. Je voorstellingsvermogen creëert dan een golf die sterker is dan de golf die door de pijnprikkel gecreëerd wordt.

En hoe zit het met het onbewuste? Het is aannemelijk dat al onze acties onbewust beginnen, en dat je je vervolgens bewust wordt van het resultaat. Er is een vertraging van ongeveer een halve seconde voor je iets merkt. We leven dus een halve seconde in het verleden, logisch gezien het grote aantal cellen dat moet samenwerken voor een bewuste ervaring. Een bekende filosofisch wetenschappelijke vraag is daarom of vrije wil wel bestaat. Bij het meten van hersenactiviteit van iemand die een bewuste beslissing neemt voor een actie, is al een opbouwende hersenactiviteit zichtbaar op de scan. De beslissingen die we dagelijks nemen die aanvoelen als bewuste keuzes zijn eigenlijk het resultaat van onbewuste processen in de hersenen, stelt de neurowetenschap.

Hoe ver neurowetenschappen ook zullen komen de komende eeuw, het zal nooit ondermijnen hoe het voelt om een uniek en individueel mens te zijn.

Zie ook:
Hoe werken onze hersenen? – Deel 1