Vrije wil is een veelbesproken onderwerp onder filosofen en wetenschappers. En met enige regelmaat beweert er eentje – vaak met behoorlijke stelligheid – dat vrije wil helemaal niet bestaat. Dat lijkt nogal een vreemde bewering, want het lijkt toch echt alsof we zelf keuzes maken. Maar volgens o.a. hersenwetenschapper Dick Swaab en non-dualist Paul Smit is dit een illusie.

Dick Swaab is van de materialistische school. Dat wil zeggen dat hij gelooft dat we onze hersenen zijn. Ons bewustzijn en de keuzes die daaruit voortkomen zijn volgens Swaab niks meer dan het gevolg van de extreem complexe interactie tussen talloze miljarden zenuwcellen in het brein. De illusie van vrije wil ontstaat wanneer ons bewustzijn een verhaaltje verzint over waarom we gedaan hebben wat we gedaan hebben. Het feit dat je dat verhaal vertelt, geeft je het idee dat je alles in de hand hebt en dat je vrije wil hebt. Maar in feite is het slechts een verhaaltje achteraf, aldus de hersenonderzoeker.

In een interview dat ik jaren geleden had met Swaab gaf hij aan dat het een plezierige illusie is om te hebben, want wanneer je het niet hebt ontstaat het idee dat anderen je besturen. “Er zijn schizofrene patiënten die deze illusie niet hebben”, vertelde hij me. “Die hebben het idee dat ze bestraald worden vanuit het universum of dat er allerlei elektrische activiteit op ze af wordt gestuurd die hun brein overneemt. Dat is het voordeel van die illusie van vrije wil. Het maakt ook duidelijk dat er bij een beslissing allemaal onbewuste processen aan de gang zijn waardoor heel verstandige mensen hele wonderlijke beslissingen kunnen nemen.”

Van een andere gedachteschool is cabaretier, filosoof en non-dualist Paul Smit. In tegenstelling tot Swaab gelooft hij niet dat we ons brein zijn, maar ons bewustzijn. Alles is slechts een droom. Volgens Smit hebben we geen vrije wil omdat we helemaal niet bestaan! Non-dualiteit of Advaita Vedanta houdt in dat alles één is en wat dus lijken op individuele vrije keuzes zijn in feite de keuzes van dat ene bewustzijn.

Met beide heren ben ik het deels eens. Swaab heeft absoluut gelijk wanneer hij zegt dat er allerlei onbewuste processen meespelen in beslissingen en Smit slaat wat mij betreft de spijker op zijn kop met de bewering dat alles uiteindelijk in één singulair bewustzijn plaatsvindt. Maar over het volledig ontbreken van vrije wil denk ik anders. Klopt, we komen voort uit puur bewustzijn, maar dat betekent niet dat we niet bestaan. Volgens natuurkundige en bewustzijnsonderzoeker Thomas Campbell zijn we individuele eenheden bewustzijn die als doel hebben winstgevende keuzes te maken. Het doel daarvan is individueel bijdragen aan collectieve evolutie.

Dus neem ik ‘s ochtends de bewuste keuze om koffie te nemen? Niet of nauwelijks; dit gaat puur volgens de onbewuste hersenprocessen die Swaab beschrijft. Maar ik kan wel bewust besluiten wat ik wil, door even te stoppen en te zeggen tegen mezelf: ‘wacht even, wil ik wel koffie? Wil ik niet liever thee, water of whiskey misschien? Even nadenken. Nee, ik wil toch echt koffie.’ Nu heb ik een bewuste, vrije wil beslissing genomen. Dat heeft me wel een beetje energie gekost. En dat is de reden dat veel dingen automatisch plaatsvinden: we hebben beperkte energie beschikbaar en om succesvol te zijn in de evolutie moeten we die gelimiteerde energie zo optimaal mogelijk inzetten. Overleven staat op de eerste plaats en succesvol zijn op de tweede.

Onze echt vrije wil keuzes komen volgens Campbell tot uiting in onze intenties. In zijn boek ‘My Big TOE’ schrijft hij: ‘Elke geïndividualiseerde eenheid van bewustzijn moet zich op zijn eigen unieke manier ontwikkelen, aangedreven door de vrije wil die zijn intentie drijft. Kansen voor verandering ontstaan, keuzes worden gemaakt, de realiteit wordt geactualiseerd en er wordt vooruitgang of achteruitgang in persoonlijke groei bereikt.’

Onze taak is als eenheden bewustzijn dus groeien in de kwaliteit van ons bewustzijn. Deze kwaliteit kunnen wij volgens Campbell waarnemen in de spiegel van anderen. Is onze intentie goed, wordt dat weerspiegelt in wat wij waarnemen als buitenwereld en de wezens (andere eenheden bewustzijn) waarmee wij interacteren. Nog een citaat: ‘We projecteren ons persoonlijke bewustzijn op het actieveld van een interactieve reality-game voor meerdere spelers, waarbij het gaat om onze individuele groei en leren.’

Kortom, leren staat centraal in het bewustzijnsveld waarin we ons volgens zowel Paul Smit als Thomas Campbell begeven. En om te kunnen leren heb je vrije wil keuzemogelijkheden nodig. Het bestaan van evolutie als drijvende proces in het universum wijst er sterk op dat het bestaan van vrije wil geen illusie is, maar een fundamentele component van deze realiteit.