In 1968 and 1971 master director Stanley Kubrick released his two best movies as far as I’m concerned. 2001: A Space Odyssey and A Clockwork Orange are both as perfect as films can be. They are also linked in an interesting way and therefore I thought it would be appropriate to couple them for this first edition of my new feature ‘Double Bill’. The connection is as follows; In 2001 we witness the next phase of evolution for mankind. This civilization appears to be peaceful and focussed on deploying technology to improve society for the better. In A Clockwork Orange on the other hand, we witness a society much like our own in which many people are still little more than violent savages. There is a shot of main hooligan Alex that is visually very similar to one of 2001’s angry apes. We are really not yet that evolved and the space age is still a distant dream. This point is made abundantly clear in the very beginning when Alex and his three droogs batter an old homeless drunk nearly to death just for kicks. “What kind of world is it at all? Men on the moon. Men spinning around the world. And there’s not no attention paid to earthly law and order no more”, the man tells them before the beating and he is right. Another link or rather similarity is the magnificent use of classical music. One of 2001’s highlights is the space waltz on Strauss’s The Blue Danube.
The cinematography alone of these immense, beautiful objects floating in space is breathtaking and then this beautiful music added to it makes this a unique accomplishment in cinema. Kubrick wanted to create a non-verbal experience that did not rely on the traditional techniques of narrative cinema, and in which music would play a vital role in evoking particular moods. Alex would certainly approve. Only he imagines quite different imagery when he listens to his favorite symphonies by Beethoven. In A Clockwork Orange too, many of the best scenes feature fantastic classical tracks that effectively enchant the viewer. Every time I watch these movies, the images and music stay in my mind for weeks afterwards. Another reason to appreciate these films is the intelligence of the screenplays. For instance, HAL9000 is still today – more than 50 years later – the finest depiction of machine intelligence in a film. And A Clockwork Orange treats various themes like free will, politics and good versus evil in a fascinating way. But what these films do absolutely better than any before or since is depicting what mankind is really capable of, both in the very good and the very bad sense. Humanity at its most beautiful and most terrible (and with A Clockwork Orange sometimes a twisted combination of both). An amazing feat by a director who is still unsurpassed in his skill and dedication.
Legendary filmmaker Stanley Kubrick started his career as a photographer. In 1945, one day after president Franklin Delano Roosevelt passed away, he took this superb picture from a mourning news vendor. He had it developed straight away and sold it to Look Magazine for 25 dollars. A small taste of what was to come…
We vervolgen de serie over scenarioschrijven met symboliek. Esoterische symboliek welteverstaan, dat wil zeggen dat niet iedereen het ziet; je moet er een beetje verstand van hebben. Dat neemt niet weg dat symboliek in ons collectieve onderbewuste zit opgeborgen (Jung), dus wanneer we het aanschouwen doet het toch iets met ons al kunnen we niet direct omschrijven wat.
Symboliek is een omvangrijke studie, dus in één artikel kan ik er weinig over kwijt. Wat ik daarom wil doen is 10 voorbeelden geven van hoe symboliek gebruikt wordt in populaire films. Dat geeft je een idee over hoe je het kunt inzetten. Bronnen waar je vervolgens zelf op zoek kunt gaan naar geschikte symboliek voor je scenario zijn onder meer: het numerologische, kabbalistische, astrologische, magische, mythologische en het occulte. Daarnaast kun je kijken naar tarotkaarten, alchemie, iconografie en het mysticisme.
De 10 voorbeelden uit populaire films (met heel veel dank aan Robert W. Sullivan) zijn:
1. Zoektocht naar kennis
De Griekse oudheid biedt een schat aan symbolische betekenis. ‘Gnosis’ is het Griekse woord voor kennis. Het gnosticisme is een christelijke filosofie met mogelijk wortels in het oude Rome en Perzië. Sophia, wier naam in het Grieks ‘wijsheid’ betekent (Philo-Sophia = letterlijk: vriend van wijsheid), is een van de centrale figuren in het gnosticisme dat de nadruk legt op individuele kennis en wijsheid als weg naar de verlossing en vereniging met God. Incarnaties van het vrouwelijke archetype Sophia in literatuur en film zijn o.a. Alice in ‘Alice in Wonderland’ en Dorothy in ‘The Wizard of Oz’. Alice en Dorothy bereiken Gnosis door een occulte en mystieke ervaring door te maken. Ze worden beide naar een magische wereld getransporteerd middels een ‘ladder’ (Jacob’s Ladder, ladder van Minerva), namelijk een tornado (Dorothy) en een konijnenhol (Alice) respectievelijk. De ervaringen die ze vervolgens ondergaan hebben hun grondslag in Gnostische wijsheid, verlichting, het mystieke, het occulte en het dualistische.
2. Dualisme
Het dualisme is de leer dat het heelal beheerst wordt door twee tegenovergestelde principes, het ene goedaardig en het andere kwaadaardig. Dit is als thema volop aanwezig in o.a. science fiction in fantasy films, zoals ‘The Lord of the Rings’ en ‘Star Wars’. In laatstgenoemde neemt het duistere, mechanische keizerrijk het op tegen de lumineuze, organische rebellen.
In ‘The Lord of the Rings’, met name in deel twee ‘The Two Towers’, staat ook de strijd tussen industrie en natuur centraal. Saruman’s orcs vernietigen grote delen van het woud van Fangorn om een gigantische oorlogsindustrie op te bouwen in Isengard. Dit symboliseert de inval op de natuur door de Industriële Revolutie in de 19de eeuw. Het personage Treebeard, een lopende en pratende boom, verwoordt het als volgt; “There’s always smoke rising from Isengard these days. There was a time when Saruman would walk in my woods, but now he has a mind of metal, and wheels. He no longer cares for growing things.”
Een ander aspect van dualisme dat in ‘The Two Towers’ aan bod komt is dat tussen geest en materie. Centraal in de film staat het het verbond tussen de twee torens van Sauron en Saruman: Barad-dûr en Orthanc. Het oog van Sauron staat voor spirituele kwaadaardigheid terwijl Saruman het stoffelijke kwaad personifieert. Saruman vertegenwoordigt de fysieke tirannie die de natuur overspoeld en Sauron is een soort bovenzinnelijk kanker dat overleeft zolang de ene ring blijft bestaan in Midden-Aarde.
3. De zonneheld
Ian Fleming, schrijver van de James Bond boeken, werkte voor zijn carrière als schrijver in de Britse Naval Intelligence samen met de occultist Aleister Crowley. Deze vriendschap heeft grote invloed gehad op de James Bond boeken. Bond is de zonneheld (‘Solar Hero’) die het opneemt tegen een superschurk met een duister doel; vaak streven deze schurken een nieuwe wereldorde na met zichzelf aan het hoofd. Ook de Bond-films en boeken staan bol van het dualisme: licht en duisternis, goed en kwaad, verdorvenheid en onschuld…. Bond is het heroïsche archetype die het opneemt tegen het vileine archetype die vaak een toepasselijke naam draagt, zoals Dr. No (negatief geladen tegenover Bond’s positieve held)
De zonnehelden in films (James Bond, Neo, Luke Skywalker) krijgen tegenwicht van de maan die gepersonifieerd wordt door een vrouwelijke held. Princes Leia (Carrie Fisher) draagt in ‘Star Wars’ witte jurken om de nachtelijke glans van de maan te personificeren.
4. Eenheid met vrouwen
Waarom maakt James Bond zoveel vrouwen het hof? Ook hierin schuilt symboliek van dualistische aard (man-vrouw). Ik laat expert Robert W. Sullivan aan het woord: “If the godhead joins the male and female in the ultimate unity, than to be like God-man must unite the masculine and the feminine elements of his nature. In Jungian terms he must unite himself to his ANIMA, the feminine part of a man’s personality. In terms of sexual symbolism, he must penetrate and ‘know’ his own virgin feminine component to enter the temple where the godhead is concealed. In other words, Bond must unite with the sacred feminine or ‘the Bond Girl’ to achieve a form of Gnostic alchemical ascent allowing him to defeat the Demiurge-like villain.”
Simpel gezegd, Bond moet seks hebben met de Bond-girl om de bad guy te verslaan. De namen van de Bond-girls stralen altijd seksualiteit en energie uit: Pussy Galore (vagina in overvloed) en Domino Vitali (vitale dame). Deze heilige eenheid gaat altijd goed, op één keer na. In ‘On Your Majesty’s Secret Service’ trouwt Bond met Teresa ‘Tracy’ Draco, dochter van Marc-Ange Draco, leider van een machtig Corsicaans misdaadsyndicaat. Oftewel, Bond’s vrouw is zelf afkomstig van de donkere zijde (Draco betekent dan ook ‘Draak’ in Grieks/Latijn). De alchemie tussen licht en duisternis is niet mogelijk en direct na de bruiloft – nog voordat zij het huwelijk geconsumeerd hebben – wordt Tracy doodgeschoten door Bond’s aartsvijand Blofeld. De draak wordt gedood door een andere draak.
Het gedoemde huwelijk tussen Bond en Tracy Draco laat zien hoe het onderbewuste symboliek oppikt. De relatie tussen Bond en zijn nieuwe schoonfamilie voelde al vanaf het begin ongemakkelijk.
5. Locaties als symbool
Het Overlook Hotel in Stanley Kubrick’s horrorfilm ‘The Shining’ staat symbool voor de donkere kant van de Verenigde Staten. Het hotel is gebouwd op een oude Indiase begraafplaats, net als het land Amerika gebouwd is op Indianenland. Daarmee hebben de kolonisten letterlijk de natie van de Indianen begraven. Oude presidenten zijn te gast geweest in het geïsoleerde Overlook Hotel. En de kleuren rood, wit en blauw – emblemen van de Amerikaanse vlag en patriottisme – zijn volop aanwezig in de film.
6. Faustiaans pact
Een Faustiaans pact is een deal waarbij een ambitieuze persoon zijn morele integriteit inruilt voor macht en succes. In ‘Star Wars: Revenge of the Sith’ personifieert Anakin Skywalker Dr. Faust en kanselier Palpatine de duivel zelf. Anakin’s motivatie is mystieke Sith wijsheid te vergaren die hem zal helpen zijn vrouw Padmé van een zekere dood te redden (hij ziet haar dood – zijn grootste angst – voor zich in zijn dromen). De Faust legende is de basis van vele artistieke, literaire, muzikale en filmische werken door de eeuwen heen.
Chancellor Palpatine: Did you ever hear the tragedy of Darth Plagueis the Wise? Anakin Skywalker: No. Chancellor Palpatine: Darth Plagueis was a Dark Lord of the Sith who lived many years ago. He was so powerful and so wise that he could use the Force to influence the midichlorians to create life… He had such a knowledge of the dark side that he could even keep the ones he cared about from dying. Anakin Skywalker: He could do that? He could actually save people from death? Chancellor Palpatine: The dark side of the Force is a pathway to many abilities some consider to be unnatural. Anakin Skywalker: What happened to him? Chancellor Palpatine: He became so powerful… the only thing he was afraid of was losing his power, which eventually, of course, he did. Unfortunately, he taught his apprentice everything he knew, and then one night, his apprentice killed him in his sleep. It’s ironic that he could save others from death, but not himself. Anakin Skywalker: Is it possible to learn this power? Chancellor Palpatine: Not from a Jedi.
7. Het Jezusfiguur
Vaak is de held in fantasiefilms een Messias-achtig figuur zoals Jezus Christus. Denk bijvoorbeeld aan Neo in ‘The Matrix’ of Anakin Skywalker in ‘Star Wars’. Kijk naar het levensverhaal van Anakin Skywalker: een profetie voorspelde zijn komst, hij beschikte over speciale krachten en zijn moeder verwekte hem zonder vader (“there was no father. I can’t explain what happened”). Zijn moeder Shmi Skywalker werd in ‘The Phantom Menace’ dan ook gespeeld door Pernilla August die hetzelfde jaar (1999) verscheen in de tv-film ‘Mary, Mother of Jesus’ in de rol van Mary. De planeet Tatooine waar Anakin ontdekt wordt lijkt veel op Palestina.
Aan het einde van de eerste Star Wars trilogy offert Anakin Skywalker (dan al lange tijd getransformeerd in Darth Vader) zich op om het universum te redden van de kwade Sith. Hij verlost zichzelf dan als het ware van zijn zonden als Darth Vader en daarvoor Anakin (lust, jaloezie en woede). Nu was Jezus zelf zonder zonden volgens de meeste versies van de Bijbel, maar in het veel realistischer verhaal ‘The Last Temptation of Christ’ is dat wel anders.
Neo (Keanu Reeves) is in ‘The Matrix ’een echt Jezusfiguur
8. Symbool voor oneindig
Op 26 oktober 1985 wordt Einstein, de hond van uitvinder Doc Brown, de eerste tijdreiziger in de geschiedenis. Hij doorbreekt het ruimtetijd continuüm wanneer de tijdmachine die Brown gebouwd heeft 88 mijl per uur bereikt. De naam Einstein is toepasselijk aangezien het Albert Einstein’s speciale relativiteitstheorie is die de manipulatie van ruimtetijd mogelijk maakt. Het nummer acht, wanneer op zijn kant gezet, is het symbool voor opsluiting in de tijd, vandaar de 88 mijl per uur die nodig zijn om de ‘Flux Capacitor’ in de tijdmachine te activeren. De ‘Back to the Future’ serie is geïnjecteerd met Egyptische legenden. Die worden uitgebreid besproken in het boek ‘Cinema Symbolism’.
9. Ego, Schaduw, Zelf
Carl Jung was degene die het begrip ‘schaduw’ in de psychologie introduceerde. Hij gaf daaraan een geheel eigen betekenis: het verborgen ware zelf. Dat ware zelf kleeft aan je zoals je schaduw in de stralen van de zon. Als je in het zonlicht staat kun je hoog of laag springen, tegen je schaduw schoppen en wat al niet, maar je raakt die schaduw niet kwijt. Dat geldt precies zo voor je ware zelf. Want je ware zelf, dat ben je, en dat blijft bij je, hoe verborgen ook en hoe je ook je best doet het te verstoppen.
In Alfred Hitchcock’s ‘Psycho’ (1960) verkleedt Norman Bates zich als zijn moeder, imiteert hij haar stem, en vermoordt hij jonge vrouwen die ‘moeder’ boos maken met hun flirterige gedrag. Norman is een echte split personality die zowel moeder als zoon is, schaduw en bewust ego. Hitchcock gebruikt de symbolische schaduw persoonlijkheid ook voor het personage Marion Crane (Janet Leigh) in de film. Dit wordt uitgedrukt in de lingerie die ze draagt. Voordat ze geld gestolen heeft, zien we haar in wit ondergoed dat haar onschuld en bewuste ego uitdrukt. Na de diefstal die ze pleegt draagt ze zwarte lingerie dat de schaduwzijde van haar persoonlijkheid symboliseert en haar nieuwe betrokkenheid bij slechte zaken. Net als Bates heeft de persoonlijkheid van Marion Crane twee contrasterende zijden. Bates straft haar door haar, verkleed als zijn moeder, dood te steken in de douche.
10. Wrede moeders
In ‘Alien’ (1979) komt de vrouwelijke held Ripley erachter dat het enige doel van de ruimtemissie waar ze aan deelneemt is om een levend exemplaar van een Xenomorph – een kwaadaardige alien – naar de aarde te brengen. Dat de bemanning daarbij omkomt maakt de opdrachtgever niet uit. De naam van de boordcomputer die de missie coördineert is MOTHER. Het enige andere bemanningslid dat de plannen van MOTHER kent is het kunstmatige wezen Ash, dat de computer compleet volgzaam dient net als Norman Bates zijn moeder dient in ‘Psycho’.
Het idee van een wraakzuchtige en wrede moederfiguur komt uit de mythologie in de vorm van de verdorven godin Nemesis. Andere bekende voorbeelden zijn:
– Joan Crawford (Faye Dunaway) in ‘Mommie Dearest’ (1981)
– Margaret White (Piper Laurie) in ‘Carrie’ (1976)
– Livia Soprano (Nancy Marchand) in ‘The Sopranos’ (1999-2007)
– Mary (Mo’Nique) in ‘Precious’ (2009)
– Ma Jarrett (Margaret Wycherly) in ‘White Heat’ (1949)
– Janine ‘Smurf’ Cody (Jacki Weaver) in ‘Animal Kingdom’ (2010)
– En ook al is ze dood in de film, Norma Bates in ‘Psycho’ (1960)
De ‘Queen Mother’ in ‘Aliens’: de wrede moeder in ware monsterlijke vorm…
In het volgende en laatste deel van de serie – ‘de mindset’ – bespreken we wat er komt kijken bij het mentale proces van scenarioschrijven.
10 June 2007, 10 years ago today, the legendary finale of the legendary HBO-show ‘The Sopranos’ was aired. It became perhaps the most discussed moment in television-history…
I remember the day after when everybody was confused as hell about it (or just pissed off). Creator David Chase said he hadn’t intended to be coy, he just wanted to entertain his audience. That may be so, but what was the audience to make of the ambiguous ending in which protagonist Tony Soprano – after having his arch enemy Phil Leotardo killed – visits an American diner with his family to have onion rings? A suspicious looking man sits at the bar and goes to the bathroom later. And Tony tells his wife Carmella that one of his crew members, Carlo, will testify against him. That’s basically it. Then the screen suddenly goes black while on the jukebox, the song ‘Don’t Stop Believing’ by Journey is still playing. At ‘don’t stop’, it stops.
For those who need a reminder, it’s right here:
One theory that quickly appeared was that the suspicious man shot Tony when exiting the bathroom and that the moment this happened, the camera switched to Tony’s point of view, indicating his death with the black screen. Others claimed that the ‘hints’ for Tony’s suggested death didn’t mean anything, and that the show ‘just ended’.
These two opinions lead to furious debate on the International Movie Database that went on for nearly ten years, until IMDb shut down the message board early 2017.
In this article I will explain what really happened, what David Chase meant (and didn’t mean), and how we are to interpret certain clues. But in advance: both of the theories stated above are wrong. Chase has said so himself. Obviously there were clues for Tony’s death – it’s ridiculous and insulting to Chase to state the show simply ended. But he didn’t intend for the viewer to interpret these clues as Tony’s definitive death either… Here’s why…
‘There are only two endings for a high profile guy like me, dead or in the can, big percent of the time.’
– Tony Soprano in ‘For All Debts Public and Private’ (SE4, EP1)
In retrospect, this quote already told us how the show would end. Except it wasn’t one or the other. Rather, Tony Soprano got both. The New Jersey mob boss ended up like physicist Schrödinger’s cat, both dead and alive at the same time.
Why did he get both endings? Well, there are certainly clues that a hitman is after Tony in the final scene. I won’t go into great detail about this, but the most important clues are several instances of foreshadowing during the final season, most notably his brother-in-law Bobby Bacala telling Tony: ‘you probably don’t even hear it when it happens’ and New York mobster Gerry Torciano being murdered in a restaurant and Silvio not realizing it till blood splattered in his face. The way the final scene is shot – moving in and out Tony’s point of view – could mean a bullet entered his brain the moment the screen goes black.
But murder is certainly not the only option, as there is also the threat of indictment. as one of Tony’s associates, Carlo, has flipped and is about to spill his guts to the FBI. That means that besides the option of Tony getting whacked, he could be indicted. I refer once again to the quote above.
Dead or in the can… Wasn’t it Carmela who – earlier during the final season – feared these two options like a piano hanging over their heads? It was also Carmela who asked Tony in the episode ‘Sopranos Home Movies’ (during the opening scène of the final season, that should not be overlooked): ‘Is this it?’, referring to the FBI ringing the doorbell.
David Chase has said about the ending: ‘There was nothing definite about what happened, but there was a clean trend on view – a definite sense of what Tony and Carmela’s future looks like. Whether it happened that night or some other night doesn’t really matter.’
It is interesting that Chase uses the word ‘it’. This could refer to Tony’s death, but it might as well be referring to Tony’s arrest. Both options would have a significant impact on Tony and Carmela’s (lack of) future. That is the explanation for the ending right there. There is a sense of impending doom, but by the time the screen goes black, nothing has happened yet, unless a bullet has entered Tony’s brain at that point, ending his life immediately. And there are certainly reasons to think that, but it remains only one out of several bleak options for Tony’s future.
The ending is just simply showing us how Tony’s life is at this point. What has the show been about in the first place? In simple terms: a mobster in therapy. The ending shows us that Tony has made his choices. He had the opportunity to change his ways, but didn’t. So the consequences are his and are very likely going to be severe, like the monks told him in his coma dream in the episode ‘Join the Club’. A very significant scene earlier in the season was a conversation Tony had with Little Carmine Lupertazzi in which Lupertazzi (who was generally considered an idiot in mob circles) told Tony he had quit the gangster life in order to spend more time with his family in peace and happiness. If only Tony had made the same decision he could have perhaps avoided the only two endings of the mob life. Now it’s definitely too late.
That is the point the final scene makes. Death could come knocking at any time and for any reason. An indictment could come at any time as well. With Carlo in the hands of the feds, it is only a matter of time before they come for Tony….
We have witnessed the life of Tony for eight years. We have seen him steal, scheme, cheat and murder. He also reaped the benefits of his criminal life: woman, luxury, respect, money. But off course a price has to be paid. The mobster’s life is destructive, as we have seen many times during the series…
Most of Tony’s mob friends, who lived the same type of life, are now dead or in the can (but mostly dead) or in a coma. For Tony, who was always a little luckier and smarter, the consequences come a little later. David Chase didn’t want to show that crime doesn’t pay, but he also didn’t want to show that crime does pay. The ending gives us exactly that; a mosaic of possibilities, limited down to the overall negative. Logical consequences of a life in crime, but nowhere moralistic. The ending in that sense is crystal clear, but to explain it would be to diminish it. And that’s what Chase meant with: ‘there is no mystery’ and ‘I’m not trying to be coy’.
The major point is to not look at the ending as storytelling, but more in terms of the overall themes that the show was covering. David Chase has said he was inspired by ‘2001: A Space Odyssey’ in creating the final scene. What did Kubrick say about that ending? “They are the areas I prefer not to discuss because they are highly subjective and will differ from viewer to viewer. In this sense, the film becomes anything the viewer sees in it. If the film stirs the emotions and penetrates the subconscious of the viewer, if it stimulates, however inchoately, his mythological and religious yearnings and impulses, then it has succeeded.”
This 2001-influence was very palpable. For example when Tony enters the restaurant, he looks at a seat and then suddenly… he is sitting there without having crossed the space in between! That is quantum-weirdness going on… Chase is telling us: this is an experience, not straightforward storytelling. Chase has also said many times that he was inspired by David Lynch in making ‘The Sopranos’. Nobody ever claimed to fully understand a David Lynch film. They are moving paintings. There are always possible interpretations, but never convey one definite meaning or truth.
Chase is making a philosophical statement about the nature of life and death rather than showing death itself. It often arrives suddenly and you’re not necessarily ready or prepared. In the case of a Mafia member it is even worse. Murders usually happen from behind, so that makes for a shitty death experience. Ironically, sudden death came for James Gandolfini, one of the greatest actors ever who made Tony Soprano such an unforgettable character.
But it doesn’t have to be a murder that ends the mobster, there is prison too. What is the point of mentioning Carlo if the scene is only about the supposed hit on Tony? Another consequence of the life of the mobster is that you can get busted at any moment, and since a made member has certainly committed crimes that can get him into prison for life (like Johnny Sack who died in prison earlier this season), he is constantly facing the end. Tony and Carmella both knew this. What a way to live…
And since death comes suddenly, it is important to enjoy the good times with your family, exactly like A.J. reminds his father to do. David Chase has confirmed the above open interpretation in an interview with The Directors Guild of America. He states:
“I thought the possibility would go through a lot of people’s minds or maybe everybody’s mind that he was killed … Whether this is the end here, or not, it’s going to come at some point for the rest of us. Hopefully we’re not going to get shot by some rival gang mob or anything like that. I’m not saying that [happened]. But obviously he stood more of a chance of getting shot by a rival gang mob than you or I do because he put himself in that situation. All I know is the end is coming for all of us.”
He continues: “The biggest feeling I was going for, honestly, was don’t stop believing. It was very simple and much more on the nose than people think. That’s what I wanted people to believe. That life ends and death comes, but don’t stop believing. There are attachments we make in life, even though it’s all going to come to an end, that are worth so much, and we’re so lucky to have been able to experience them. Life is short. Either it ends here for Tony or some other time. But in spite of that, it’s really worth it. So don’t stop believing.”
Conclusion
This is the end. It might not be the epic conclusion some were hoping for, but it’s a unique scene nevertheless. Chase makes an almost cosmic experience out of something ordinary like eating onion rings in an American diner. Like he said, there is nothing definite about what happened, but we do get a clean trend on view on what Tony and Carmela’s future looks like. ‘The Sopranos’ was never the show to tie up everything neatly anyway. In that sense, there is quite a lot of closure in the final season. Therefore, the ending is as fitting an ending as it can be with loads of stuff to analyze for the fans even 10 years later. Salute.
FRAGMENTEN UIT HET SCHEMERLAND 